Η στάχτη και της γιαγιάς μου το μπουγαδοκόφινο

Στον τοίχο, πίσω από το μνημείο του Λυσικράτη, υπάρχει μία απροσδόκητη επιγραφή. Ας τη μεγαλώσουμε για να τη διαβάσουμε καθαρά.

Λοιπόν, το 1890 η στάχτη ήταν τόσο χρήσιμη, ώστε πουλιόταν χοντρικώς και λιανικώς, με εγγύηση για την ποιότητά της.
Τα παλιά νοικοκυριά χρησιμοποιούσαν στάχτη από φυσικό ξύλο στην κουζίνα, στο λουτρό, στο πλυσταριό, στον κήπο.

Με στάχτη και νερό της βροχής φτιαχνόταν η αλισίβα ή σταχτόνερο, που εκτός των άλλων ήταν δυνατό καθαριστικό γενικής χρήσης και λευκαντικό των ασπρόρουχων. Οι νοικοκυρές που έφτιαχναν το δικό τους σαπούνι, χρησιμοποιούσαν αλισίβα για να φτιάξουν την ποτάσα, που ήταν απαραίτητο συστατικό του. 

Η μπουγάδα στα παλιά νοικοκυριά δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση και δεν γινόταν παράλληλα με άλλες δουλειές. Η πλύση είχε την ορισμένη μέρα της. Ξεκινούσε από τα χαράματα, που ερχόταν η πλύστρα, και τελείωνε όταν όλα τα ρούχα είχαν σιδερωθεί και ταχτοποιηθεί σε πεντακάθαρες στοίβες, που μοσχοβολούσαν σαπούνι και ήλιο. Η νοικοκυρά και η πλύστρα, που είχαν δουλέψει όλη τη μέρα μέσα στα νερά του πλυσταριού, κάνοντας μόνον ένα μικρό διάλειμμα το μεσημέρι, ήταν ξεθεωμένες.
Αυτά γίνονταν στα αστικά νοικοκυριά, πριν διαδοθεί το πλυντήριο. Κάποιες παλιές νοικοκυρές, που ζούσαν σε μονοκατοικία με πλυσταριό, αψήφισαν ώς τη δεκαετία του ’70 την ευκολία του πλυντηρίου κι εξακολούθησαν να έχουν «ημέρα πλύσης». Εξάλλου αρκετές από τις παλιές πολυκατοικίες διέθεταν κοινόχρηστο πλυσταριό στην ταράτσα.
Στους συνοικισμούς και στις φτωχογειτονιές, οι νοικοκυρές δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να πάρουν πλύστρα, άσε που πολλές φορές ήταν πλύστρες οι ίδιες, για να εξοικονομήσουν τα προς το ζην. Έβγαζαν τη σκάφη στην αυλή κι έπλεναν τα ρούχα της οικογένειας, μόνες τους ή παρέα με κάποια γειτόνισσα που είχε κι εκείνη πλύση.

Μπουγάδα στη σκάφη σε κάποια λαϊκή αυλή, 1961.

Στα χωριά η μέρα της πλύσης σήμαινε γενικό ξεσηκωμό: προετοιμασία από την προηγούμενη, φόρτωμα των ρούχων, του μαστέλου και του καζανιού στον γάιδαρο, διαδρομή μέχρι το ποτάμι, βράσιμο νερού, τρίψιμο και κοπάνημα των ρούχων, ξέβγαλμα, άπλωμα στον ήλιο για λεύκαμα.

Με την ευκαιρία, ας αναφέρω ότι τα οικιακά ήταν ένα κοπιαστικό καθήκον, που δεν γνώριζε ανάπαυση ούτε και τιμήθηκε με την αναγνώριση που του έπρεπε. Όσο για τις πλύστρες, που σήκωναν ηρωικά το βάρος μιας φτωχής και δύσκολης ζωής, και που ξενόπλεναν τσαλαβουτώντας στα μπουγαδόνερα χειμώνα καλοκαίρι, κάποια στεγνή γωνιά θα υπάρχει στον παράδεισο, για να ανακουφίσουν τους ρευματισμούς και τα ταλαιπωρημένα τους χέρια.

Το λεύκαμα των ρούχων και το μπουγαδοκόφινο
Τα πλυμένα ασπρόρουχα, αφού στίβονταν, έμπαιναν με τάξη στο μπουγαδοκόφινο και σκεπάζονταν με το σταχτόπανο (στην Κρήτη το λένε αθομαντίλα). Ύστερα έριχναν από πάνω λίγο λίγο την αλισίβα, που, αφού πότιζε τα ρούχα, στράγγιζε από τις τρύπες που υπήρχαν στον πάτο του μπουγαδοκόφινου. Τα ασπρόρουχα αποκτούσαν αψεγάδιαστη ασπράδα.

Βρέθηκε στο πλυσταριό. Πριν γίνει ανθοδοχείο, ήταν το κανάτι με το οποίο έριχναν το σταχτόνερο στα ασπρόρουχα.

Το πλυσταριό της γιαγιάς μου βρισκόταν στην ταράτσα. Είχε χτιστή σκάφη, αποθηκευτικούς χώρους και ένα είδος ξυλόσομπας, που λέγεται μασίνα, για το ζέσταμα του νερού και την παρασκευή της αλισίβας και του σαπουνιού. Δεν υπήρχε μπουγαδοκόφινο, παρά ένα μεγάλο ξύλινο κουτί, ανοιχτό από την πάνω μεριά και με τρύπες στην κάτω. Χρησίμευε για το στράγγισμα των ασπρόρουχων.

Εις οιωνός άριστος. Πλένε των απλύτων.

Η στάχτη έχει πάνω κάτω τις ίδιες ιδιότητες με τη μαγειρική σόδα. Άλλωστε η σόδα φτιάχνεται από στάχτη. Το σταχτόνερο χρησιμοποιούταν στη λάτρα του σπιτιού, γιατί δεν του αντιστεκόταν κανένας λεκές. Η στάχτη και το πράσινο σαπούνι ήταν για χρόνια όπλα της νοικοκυράς.
Το σταχτόνερο χρησιμοποιούταν στη μαγειρική και στη ζαχαροπλαστική. Μερικά τυχαία παραδείγματα: μούλιαζαν τα οσπρια από βραδύς σε σταχτόνερο, για να μαλακώσουν και να βράσουν εύκολα την άλλη μέρα. Έβαζαν σταχτόνερο στο ζυμωτό ψωμί και στα γλυκά με ζύμη, γιατί η στάχτη εκτός του ότι είναι φυσικό διογκωτικό, έδινε ξεχωριστή νοστιμιά.
Μέσα σε στάχτη έκρυβαν πολύτιμα αντικείμενα, για να τα προστατέψουν από την υγρασία. Επίσης μέσα σε στάχτη διατηρούσαν τρόφιμα.

1933

Χρησιμοποιούσαν σταχτόνερο στην ατομική υγιεινή: για άσπρισμα των δοντιών, για καθαρισμό προσώπου, καθώς και στο λούσιμο, αντί για σαπούνι, σε συνδυασμό με ξιδόνερο, που δίνει λάμψη στα μαλλιά. Για τις πληγές, το σπιτικό αντισηπτικό και επουλωτικό ήταν σταχτόνερο με πράσινο σαπούνι.
Οι χρήσεις της στάχτης ήταν αμέτρητες. Αυτό το αγνό υλικό αντικαταστάθηκε από διάφορα εξειδικευμένα, χημικά και ακριβότερα προϊόντα.
Σήμερα κάποιοι που έχουν τζάκι και γνωρίζουν, φροντίζουν να μη ρίχνουν στη φωτιά χαρτιά, αποτσίγαρα ή άλλα διάφορα, για να μαζέψουν την καθαρή στάχτη του καμένου ξύλου.

 πηγη